Templariusze a Całun
Tomasz Graff 
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie
W literaturze naukowej pojawia się wiele koncepcji tłumaczących, co stało się z Całunem po złupieniu Konstantynopola przez wojska czwartej krucjaty w 1204 r. i przewiezieniu go do Aten. Część z nich łączy historię relikwii z zakonem templariuszy, bazując na źródłach z XIII i XIV w. Hipotezę tę starał się oprzeć na naukowych podstawach Ian Wilson w publikacji The Shroud of Turin (1978), jej propagatorem był też polski mediewista Idzi Panic, autor książki Tajemnica Całunu (2010). Jednak najpełniej koncepcję tę rozwinęła ostatnio Barbara Frale w książkach Templariusze i Całun Turyński (wyd. oryg. 2009; wyd. pol. 2011) oraz Całun Jezusa Nazarejczyka (wyd. oryg. 2009; wyd. pol. 2012).
Barbara Frale była przekonana, że udowodniła fakt przechowywania Całunu przez templariuszy, choć nie wskazała ani jednego źródła mówiącego o tym jednoznacznie. Jej hipoteza zakłada, że Całun mógł dostać się w ręce templariuszy już kilkadziesiąt lat po czwartej krucjacie, czyli w drugiej połowie XIII w. Zakon miał obawiać się ujawnienia faktu posiadania tak cennej relikwii, choćby ze względu na możliwość wysunięcia oskarżeń o kradzież, za co groziły spore kłopoty, w tym ekskomunika. Niemniej według zwolenników tej teorii przy rytuałach związanych z przyjęciem w szeregi zakonu część adeptów miałaby doświadczyć zaszczytu oglądania cennego płótna albo tylko jego części ukazującej brodatą głowę. Podczas procesu templariuszy miało to dać asumpt do sprokurowania oskarżeń o oddawanie czci brodatemu bożkowi.
Barbara Frale identyfikowała brodatą głowę, której składali hołd templariusze trojako. Zakładała, że templariusze podczas przesłuchań mówili o trzech różnych rzeczywistościach. Według niej głowa z brodą była w pierwszej kolejności ozdobnym relikwiarzem Hugona z Payens, pierwszego wielkiego mistrza templariuszy. W drugiej warstwie znaczeniowej brodatą głowę należałoby utożsamiać z przedstawieniem Świętej Trójcy, bowiem ukazywanie Boga z dwiema głowami (brodatego Ojca oraz Syna) w połączeniu z wizerunkiem gołębicy było motywem często występującym w ówczesnej sztuce. Wreszcie trzecią rzeczywistością, o której mówili templariusze w czasie procesu, miała być głowa Zbawiciela z Całunu. Współcześni ostatnim templariuszom mnisi z Saint-Denis odnotowali, że bożek templariuszy był ze skóry ludzkiej (co może być nawiązaniem do głowy Hugona) albo był pod postacią czystego płótna (toile polie): w nim templariusze pokładają ich niezwykle podłą wiarę i w niego wierzą ślepo (Frale 2011, s. 94). Według Frale templariusze zeznawali na temat Całunu przede wszystkim podczas przesłuchań odbywających się na południu Francji, gdzie bardzo długo prym wiodła herezja katarów. Szczególną uwagę Frale zwróciła na zeznania z Carcassonne z jesieni 1307 r. Templariusz Wilhelm Bos, którego przyjęto do zakonu w 1297 r., zobaczył wówczas szczególną rzecz, tj. monochromatyczny rysunek na jasnej tkaninie:
I natychmiast zaprowadzono go do tego samego miejsca i ukazano mu coś w rodzaju rysunku na tkaninie z płótna bawełnianego. Zapytany, czyją postać przedstawia, odpowiedział, że był do tego stopnia oszołomiony tym, co nakazano mu robić, że mógł go widzieć z ledwością, ani nie był w stanie rozróżnić, kim była osoba przedstawiona na tym rysunku. Wydawało mu się jednak, że była ona stworzona jakby z bieli i czerni, i oddał jej cześć.
(Frale 2011, s. 90)
Inny templariusz, Jean Taylafer, który zeznawał w Paryżu w latach 1309-1311, pamiętał, że widział podobny rysunek, namalowany jakby czerwonawą farbą, z charakterystyczną głową człowieka, najlepiej widoczną. Z kolei Arnaut Sabbatier zapamiętał wizerunek człowieka na płótnie oraz że polecono mu, aby ucałował trzykrotnie jego stopy (oryg. Quoddam lineum habentem ymaginem hominis, quod adoravit ter pedes obsculando – Frale 2004, s. 81-82). Frale podkreśliła, że różna dokładność opisów postaci z płótna wynikała z naturalnych właściwości Całunu, bowiem gdy staje się przed nim, w zależności od odległości, wizerunek pojawia się oczom patrzącego lub zanika. Z kolei ci, którzy mówili tylko o głowie, mogli widzieć złożony Całun w relikwiarzu. Według Frale większość zeznających nie miała pojęcia, co im ukazano. Badaczka zauważyła jednak, że na pieczęciach preceptorów templariuszy w Rzeszy widniała brodata głowa mężczyzny. Ponadto w rozsianych po całym świecie komandoriach templariuszy znajdowało się wiele kopii Całunu, a znajdujące się na nim przedstawienie człowieka część zeznających nazywała Zbawicielem.
Natomiast jeszcze przed utratą Jerozolimy w 1187 r. templariusze mieli w zwyczaju pocierać lniane sznury, które nosili, o kamień grobu Chrystusa. Były one potężną relikwią i zwornikiem łączącym ich zakonny los z męką i śmiercią Jezusa. Zdobycie w niewyjaśnionych okolicznościach przez nich Całunu w drugiej połowie XIII w. miałoby ten zwyczaj przekierować na czcigodne płótno, wobec braku dostępu do kamienia w Jerozolimie.
Co więcej, w obliczu płynącego dla zakonu zagrożenia infiltracją przez herezję katarów, odrzucającą człowieczeństwo Chrystusa, ślady krwi i męczeństwa na Całunie miały być wystarczającym dowodem na fałszywość teologii katarskiej. Od pozyskania Całunu noszone przez templariuszy lniane sznurki miały być zatem pocierane o święte płótno jeszcze przed utratą Akki (1291). Wśród członków zakonu krążyła pogłoska, że właśnie w Akce był przechowywany przez pewien czas ich brodaty bożek, co wynikało z zeznań torturowanych.
Na to, że w Ziemi Świętej istniał kult Całunu, prawdopodobnie jeszcze przed wywiezieniem go do Francji, może wskazywać też zdarzenie z 1268 r., kiedy to sułtan Bajbars zdobył twierdzę Safed, położoną w Galilei. W głównej sali zebrań templariuszy znalazł wówczas rzeźbioną głowę z brodą. Zachował się ponadto wizerunek bardzo podobny do głowy znanej z Całunu, odnaleziony w Anglii, w Templecombe, w hrabstwie Somerset, namalowany na drewnianej płycie, pochodzący z końca XIII w. Ten typ przedstawiania głowy, bez szyi, znany jest ze sztuki wschodniej ukazującej Mandylion (Mandylion z →Edessy; →Całun a konwencja mandylionu). Głowę tego rodzaju można zobaczyć zresztą w wielu miejscach na świecie, m.in. w bazylice św. Piotra. Zdaniem B. Frale Całun trafił do zakonu templariuszy w wielkiej tajemnicy, prawdopodobnie w latach 1260-1265. Wówczas to francuski templariusz Amalryk z La Roche, zaufany Ludwika IX Świętego i piastujący wpływowy urząd komendanta świątyni na Bliskim Wschodzie, być może krewny dowódcy z czasów czwartej krucjaty, tj. Ottona z La Roche, miał stać się pośrednikiem w rozmowach z rodziną La Roche, dzięki której Całun mógł trafić do Aten, a potem być może do Francji. Tym sposobem zakon miał nabyć tkaninę za ogromną sumę pieniędzy, ale ponieważ handel relikwiami był zakazany, co podkreślił m.in. czwarty sobór laterański w 1215 r., uczyniono to w tajemnicy, uciekając się dodatkowo dla bezpieczeństwa do formy zastawu. Templariusze oprócz ekskomuniki mieli także obawiać się, że gdyby papież dowiedział się o przechowywaniu przez nich Całunu, zażądałby jego oddania, czego przecież nie można byłoby mu odmówić. Wreszcie według I. Panica, w związku z aresztowaniami templariuszy w 1307 r. i rozpoczęciem ich przesłuchań, przyznanie się do posiadania Całunu mogło wzmocnić argumenty króla Francji Filipa IV Pięknego zmierzającego do likwidacji zakonu. Historyk ten podkreślił, że opór templariuszy przed wpuszczeniem straży króla Francji do ich paryskiej siedziby w 1307 r. miał na celu zyskanie na czasie, aby ukryć Całun.
Wśród zwolenników hipotezy wiążącej historię Całunu z dziejami templariuszy próbuje się także wykorzystać sprawę tragicznego losu preceptora Normandii Galfryda (Godfryda) czy też Geoffroia de Charney, który w 1314 r. spłonął na stosie wraz z ostatnim wielkim mistrzem templariuszy, Jakubem de Molay. Według I. Wilsona był on krewnym rycerza Galfryda (Geoffreya) z Charny, fundatora kościoła w Lirey, w którym miały miejsce wystawienia Całunu w latach 50. XIV w. Hipoteza ta ma jednak poważną lukę, bowiem jak do tej pory, mimo przeprowadzanych szerokich badań genealogicznych, nie udowodniono pokrewieństwa pomiędzy panem Galfrydem (Geoffreyem) z Charny straconym wspólnie z Jakubem de Molay, a fundatorem kościoła w Lirey.
Inni badacze odnaleźli jednak powiązania genealogiczne między Ottonem z La Roche (Otho de la Roche) a Joanną de Vergy (Jeanne de Vergy), żoną Galfryda (Daniel C. Scavone, Alessandro Piana), co wskazuje na inną ścieżkę dostania się Całunu w ręce rodziny de Charney i podważa znaczenie domysłu I. Wilsona, B. Frale i ich zwolenników. Teorie dotyczące przejęcia i przechowywania przez templariuszy Całunu spotkały się z szerokim zainteresowaniem w świecie nauki. Przeważają głosy mocno ją krytykujące (m.in. Malcolm C. Barber, Andrea Nicolotti, A. Piana, D.C. Scavone), wprost odrzucające taką możliwość na podstawie przedstawionej przez I. Wilsona i B. Frale argumentacji. Słusznie zauważają oni m.in., że wszystkie źródła przytoczone przez zwolenników tej hipotezy nie zawierają jednoznacznej informacji o posiadaniu Całunu przez templariuszy, nie mówią o tym wprost i są nadinterpretowane, co doprowadziło do skonstruowania hipotezy, która choć teoretycznie wypełnia częściowo lukę tzw. brakujących lat po 1204 r. w historii Całunu, jednak nie ma ona solidnych naukowych podstaw.
Bibliografia
Barber M.C., The Templars and the Turin Shroud, „The Catholic Historical Review” 1982, Vol. 68, No. 2, s. 206-225, https://www.jstor.org/stable/25021340.
Frale B., La sindone di Gesù Nazareno, Bologna 2009.
Frale B., I Templari, Bologna 2004.
Frale B., I Templari e la sindone di Cristo, Bologna 2009.
Barber M.C., The Trial of the Templars, Cambridge 1978.
Frale B., L’ultima battaglia dei Templari. Dal codice ombra d’obbedienza militare alla costruzione del processo per eresia, Roma 2001.
Frale B., Templariusze i Całun Turyński, przeł. G. Rawski, Kraków 2011.
Frale B., Całun Jezusa Nazarejczyka, przeł. G. Rawski, Kraków 2012.
Morgan R., Was the Holy Shroud in England?, „Shroud News” 1987, Vol. 42, s. 3-17, [on-line:] https://www.shroud.com/shroudnews.htm#42 – 12 VII 2022.
Nicolotti A., I cavalieri templari, la sindone di Torino e le sue presunte iscrizioni, „Humanitas” 2010, Anno 65, N. 2, s. 328-339.
Nicolotti A., I Templari e la Sindone. Storia di un falso, Roma 2011.
Panic I., Tajemnica Całunu, Kraków 2010.
Piana A., „Missing Years” of the Holy Shroud, [w:] Proceedings of the International Workshop on the Scientific Approach to the Acheiropoietos Images, ENEA Frascati, Italy, May 2010, Frascati 2010, [on-line:] http://www.acheiropoietos.info/proceedings/proceedings.php – 12 VII 2022.
Piana A., Othon de La Roche and the Shroud: An Hypothesis Between History and Historiography, work presented in Bari (Turin Shroud Congress 2014), [on-line:] https://www.academia.edu/9490977/Othon_de_La_Roche_and_the_Shroud_An_hypothesis_between_History_and_Historiography – 12 X 2021.
Piana A., Sindone: gli anni perduti, Milano 2007.
Scavone D.C., The Shroud in Constantinople: The Documentary Evidence, [w:] Daidalikon: Studies in Memory of Raymond V. Schoder, S.J., ed. R.F. Jr. Sutton, Wauconda 1989, s. 311-329.
Scavone D.C., The Shroud of Turin: Opposing Viewpoints, San Diego 1989.
Scavone D.C., La Sindone di Torino, Otho de la Roche, Besançon, e il Memorandum d’Arcis: Un’elaborazione ed una sintesi, part 1-2, „Collegamento Pro Sindone” 1993, January/February, s. 28-46; March/April, s. 28-48.
Scavone D.C., Besançon and Other Hypotheses for the Missing Years: The Shroud from 1200 to 1400, [w:] The Shroud of Turin: Perspectives on a Multifaceted Enigma: Proceedings of the 2008 Columbus International Conference, August 14-17, 2008, ed. G. Fanti, Padova 2009, s. 408-433.
Scavone D.C., Documenting the Shroud’s Missing Years, [w:] Proceedings of International Workshop on the Scientific Approach to the Acheiropoietos Images, ENEA, Italy, May 2010, Frascati 2010, s. 87-94, [on-line:] http://www.acheiropoietos.info/proceedings/proceedings.php – 12 VII 2022.
Tommasi F., I Templari e il culto delle reliquie, [w:] I Templari. Mito e storia. Atti del Convegno Internazionale di Studi alla Magione Templare di Poggibonsi – Siena, 29-31 maggio 1987, a cura di G. Minnucci, F. Sardi, Sinalunga 1987, s. 191-210.
Vallerani M., I templari e la sindone: l’ipotetica della falsità e l’invenzione della storia, „Historia Magistra. Rivista di storia critica” 2009, N. 2, s. 10-17, https://doi.org/10.3280/HM2009-002002.
Wilson I., Całun Turyński, przeł. i posł. opatrzył A. Polkowski, Warszawa 1984.
Wilson I., The Shroud of Turin: The Burial Cloth of Jesus Christ?, London 1978.
Zaccone G.M., La Sindone. Una storia nella storia, Turin 2015.
Źródła ilustracji
1. Wikimedia Commons, https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Armoiries_Hugues_de_Payens.svg (CC BY-SA 2.0 FR)
2. Wikimedia Commons, https://pl.wikipedia.org/wiki/11_maja#/media/Plik:Templars_Burning.jpg (domena publiczna)
3. Wikimedia Commins, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Execution_of_Jaques_Demolay.jpg (domena publiczna)