Bartłomiej Wołyniec
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Karol Boromeusz urodził się 2 października 1538 r. w zamku w Aronie jako trzeci z kolei syn Gilberta II i Małgorzaty de Medici (właśc. Medigino), siostry Giovanniego Angela – późniejszego papieża Piusa IV. W związku z tym, że był najmłodszym z synów, od samego początku przeznaczono go do stanu duchownego. W 1545 r., gdy miał siedem lat, otrzymał tonsurę, a następnie godność opata komendatoryjnego opactwa św. św. Gratyniana i Felina w Aronie, z której zrezygnował na jego rzecz stryj Giulio Cesare. Tym samym K. Boromeusz uzyskał materialne podstawy służące mu do zdobycia gruntownego i solidnego wykształcenia. W 1552 r. – pod kierunkiem Franciszka Alciatiego – rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Pawii, które 6 grudnia 1559 r. ukończył uzyskaniem doktoratu praw obojga. Ze względu na fakt, że rok wcześniej został sierotą (matka zmarła w 1547 r., ojciec zaś w 1558 r.) związał się z wujem – kard. Giovannim Angelo Medicim (właśc. Medigino), który stał się od tej pory jego opiekunem oraz protektorem i oddał mu w komendę opactwo Santa Maria de Calvenzano, co miało miejsce 10 maja 1558 r. W 1560 r. K. Boromeusz przybył do Rzymu, gdzie objął funkcję osobistego sekretarza swojego wuja – papieża Piusa IV (wybranego na Stolicę Piotrową 25 grudnia 1559 r.), który niebawem mianował go protonotariuszem apostolskim, dalej zaś kardynałem diakonem (31 stycznia / 14 lutego 1560 r.) – najpierw z tytułem kościoła św. św. Wita i Modesta, a następnie św. św. Sylwestra i Marcina ai Monti (4 września 1560 r.) – oraz administratorem archidiecezji mediolańskiej (7 lutego 1560 r.). W dniu 21 grudnia 1560 r. został drugim w historii Kościoła katolickiego Sekretarzem Stanu Stolicy Apostolskiej, w związku z czym tego samego dnia przyjął święcenia diakonatu. Wbrew sugestiom rodziny, która po nagłej śmierci jego starszego brata Fryderyka (†1562) namawiała go, aby porzucił stan duchowny, ożenił się i zapewnił rodzinie dziedzictwo, 17 lipca 1563 r. w bazylice Santa Maria Maggiore przyjął święcenia kapłańskie z rąk kard. Fryderyka Cesiego, po czym 7 grudnia tego samego roku otrzymał w Kaplicy Sykstyńskiej sakrę biskupią. Głównym konsekratorem K. Boromeusza był kard. Giovanni Antonio Serbelloni, biskup Novary, któremu towarzyszyli: Tolomeo Gallio, arcybiskup Manfredonii, i Felice Tiranni, arcybiskup Urbino. Nieco ponad miesiąc wcześniej K. Boromeusz został wyniesiony przez wuja do godności kardynała prezbitera (4 czerwca 1563 r.), przy czym zachował dotychczasowy kościół tytularny. Zmiana w tym względzie nastąpiła 17 listopada 1564 r., gdy papież mianował go kardynałem prezbiterem kościoła św. Praksedy, którego to tytułu używał aż do śmierci. W kolejnych latach K. Boromeusz zgromadził w swoich rękach także inne urzędy i beneficja: archiprezbitera bazyliki Santa Maria Maggiore (1564-1572) oraz wielkiego penitencjarza (1565-1572). W okresie swojego pobytu w Rzymie pełnił szereg funkcji zarówno w administracji Państwa Kościelnego, jak i papieskiej dyplomacji. Był gubernatorem Civita Castellana i Ankony (1 czerwca 1561 r.), Spoleto (1 grudnia 1562 r.) oraz Terracina (3 czerwca 1564 r.). Dwukrotnie sprawował urząd papieskiego legata w Romanii (26 kwietnia 1560 r. i 17 sierpnia 1565 r.), w kolejnych latach zaś protektora Portugalii i Niderlandów. Organizował tzw. Noctes Vaticanae (Notti Vaticane), które w okresie od 1562 do 1565 r. gromadziły przyszłych biskupów-reformatorów. Początkowo przedmiotem ich humanistycznych dyskusji były filozofia i literatura antyczna, które z czasem musiały ustąpić miejsca utworom religijnym omawiającym zagadnienia z zakresu duchowości i patrystyki, a także komentarzom do Pisma Świętego. Karol Boromeusz odegrał znaczącą rolę w organizacji ostatniego etapu obrad Soboru Trydenckiego, a także w jego zamknięciu. W 1564 r. został prefektem utworzonej wówczas przez papieża Kongregacji Kardynałów ds. Interpretacji Soboru Trydenckiego, z której to godności zrezygnował w 1565 r. Pozostał jednak aktywnym członkiem samej kongregacji. W dniu 12 maja 1564 r. został pełnoprawnym arcybiskupem metropolitą mediolańskim (do tej pory był administratorem archidiecezji), przy czym przez pewien czas przebywał jeszcze w Rzymie u boku papieża. Z tego powodu wysłał do Mediolanu jako wikariusza generalnego Niccola Ormaneta, którego życie zostało uformowane przez służbę u boku Gian Matteo Gibertiego, biskupa Werony, jednego z pierwszych biskupów-reformatorów.

Swoje rządy w archidiecezji i metropolii mediolańskiej K. Boromeusz rozpoczął od wprowadzania uchwał Soboru Trydenckiego. Przeprowadził zarówno wizytacje archidiecezji, jak i podległej mu prowincji kościelnej, odbywając wizytacje apostolskie w diecezjach sufragalnych: Cremonie i Bergamo (1575), Vigevano (1578) oraz Brescii (1580), a także w należących do archidiecezji katolickich kantonach Szwajcarii. W 1564 r. zwołał pierwszy z trzynastu synodów diecezjalnych, które do 1572 r. odbywały się co cztery lata, od 1574 r. zaś corocznie, oraz pięć synodów prowincjalnych, odbytych po zakończeniu synodów diecezjalnych (1565, 1569, 1573, 1576, 1579). Uchwały synodalne wzbogacił swoimi szczegółowymi komentarzami. Wydał szereg listów pasterskich oraz instrukcji dotyczących m.in. budowy świątyń, kaznodziejstwa oraz szkolnictwa. Zredagowane z inicjatywy K. Boromeusza Acta Ecclesiae Mediolanensis (Mediolan 1582) dość szybko rozpowszechniły się w innych krajach Europy i inspirowały w nich trydencką reformę Kościoła, zaś Instructiones fabricae ecclesiae et supellectilis ecclesiasticae (Mediolan 1577) w znaczący sposób wpłynęły na rozwój nowożytnej sztuki sakralnej. Dążąc do zapewnienia wiernym należytej opieki duszpasterskiej, K. Boromeusz założył kilka seminariów duchownych, a także sprowadził do archidiecezji nowe zakony. Tworzył szkoły nauki chrześcijańskiej, które w r. jego śmierci funkcjonowały w każdej parafii archidiecezji, a także wspierał powstawanie nowych i rozwój już działających bractw religijnych.

Podstawą duchowości K. Boromeusza było osobiste zjednoczenie z Chrystusem, w związku z czym zalecał przeciwstawianie się złu przez modlitwę, którą uważał za źródło odnowy duchowej. Tym samym spędzał na niej wiele godzin. Ogromny wpływ mieli na niego jezuici oraz teatyni, a także arcybiskup Bragi Bartłomiej Fernandes od Męczenników, który we wrześniu 1563 r. przybył do Rzymu. Zapewne właśnie pod jego wypływem K. Boromeusz zdecydował się przyjąć sakrę biskupią, a następnie udać się do Mediolanu, gdzie poświęcił się pracy w powierzonej jego pieczy archidiecezji. Świadczy o tym list, w którym K. Boromeusz pisał do arcybiskupa: Twoja postać stoi ciągle przed moimi oczami, bowiem wziąłem Cię za wzór (Broutin 1956, s. 96). Osobiste praktyki religijne często wiązały się u K. Boromeusza z rygorystycznymi postami oraz surowymi praktykami pokutnymi, co nie pozostało bez wpływu na jego zdrowie. Nie poświęcał on jednak zbytniej uwagi ciału, skupiając się przede wszystkim na duszy i myśli o zbawieniu. Z tą też myślą niejednokrotnie wyruszał na pielgrzymki, przy czym szczególne miejsce w jego pobożności zajmował kult Męki Pańskiej oraz cześć ku Najświętszej Maryi Panny. Z tego też powodu czterokrotnie pielgrzymował do Turynu (1578, 1581, 1582, 1584) oraz do Loreto (1566, 1572, 1579, 1583), a także do pomniejszych sanktuariów maryjnych (Saronno, Varese, Rho i Tirano) czy miejsc związanych z kultem Męki Pańskiej (Monte Varallo). Przypominał wiernym o obowiązku działalności dobroczynnej i świadczył ją osobiście, odwiedzając szpitale i wspierając ubogich, a w trakcie epidemii, jaka w 1576 r. dziesiątkowała mieszkańców Mediolanu i okolic, sam usługiwał chorym oraz potrzebującym, których wspomagał z prywatnych funduszy. W opuszczonym przez hiszpańskiego gubernatora mieście zorganizował system kwarantanny oraz opiekę lekarską dla zarażonych, budując m.in. funkcjonalne izolatorium. Zadbał także o posługę duszpasterską wśród chorych, osobiście udzielając im sakramentu ostatniego namaszczenia oraz wiatyku, a zmarłych nakazał godnie pogrzebać. Dla duchowego wzmocnienia wiernych, a także by wyprosić łaskę Bożą w walce z zarazą, urządzał procesje, podczas których boso przemierzał ulice Mediolanu, niosąc relikwie Krzyża Pańskiego.

Karol Boromeusz a Całun Turyński

W 1578 r. K. Boromeusz postanowił udać się w pielgrzymce do Chambéry w Sabaudii, aby w kaplicy Świętego Całunu podziękować za uwolnienie Mediolanu od epidemii, która kilka lat wcześniej zdziesiątkowała mieszkańców miasta. Poinformowany o tym książę Emanuel Filibert Sabaudzki postanowił przenieść Całun do Turynu, leżącego mniej więcej w jednej trzeci drogi z Mediolanu do Chambéry, i tym samym wyjść naprzeciw pobożnemu życzeniu kardynała, który nie musiałby wyruszać w podróż przez Alpy, zbyt uciążliwą dla schorowanego pielgrzyma. O swojej decyzji książę poinformował kardynała, który z kolei dość szybko skorzystał ze sposobności, aby zorganizować pielgrzymkę. Wydarzenia związane z przybyciem K. Boromeusza do Turynu były dla księcia Emanuela Filiberta tylko pretekstem, dzięki któremu mógł wywieźć Całun z zagrożonego starciami katolicko-hugenockimi Chambéry i na stałe związał go z nową stolicą swego księstwa.

W dniu 6 października 1578 r. K. Boromeusz i towarzyszących mu 12 kapłanów udało się pieszo w kierunku Sedriano, skąd po krótkim odpoczynku wyruszyli do Trecate, gdzie w klasztorze franciszkanów spędzili noc. Kolejnego dnia pielgrzymi skierowali się do Novary, skąd – po odprawieniu mszy świętej – w ulewnym deszczu udali się przez Cameriano do Vercelli, gdzie zatrzymali się na nocleg. Następnego dnia dotarli do Crova, późnym wieczorem zaś do Cigliano. Czwartego dnia pielgrzymi zatrzymali się w Cascina Riomartino, gdzie powitał ich arcybiskup turyński Girolamo Della Rovere, z którym udali się w kierunku miasta. Na przedpolu Turynu powitał K. Boromeusza książę Emanuel Filibert, który przy salwach armatnich przeprowadził kardynała przez miasto, a następnie zaprowadził do kaplicy pałacowej. Naoczny świadek tamtych wydarzeń – jezuita Franciszek Adorno – zapisał, że K. Boromeusz i kilku wybrańców oddało cześć Całunowi, całując na nim odbicia po ranach na stopach oraz rany po przebitym włócznią boku. W jego opinii w obliczu relikwii zarówno kardynał, jak i inni, którym dane było w ten sposób uczcić Całun, doświadczyli tego samego uczucia, jakie stało się udziałem templariuszy: absolutnego, odbierającego mowę i paraliżującego zdumienia. W konsekwencji w pozostawionej przez siebie relacji F. Adorno pisał, że choć było mu już dane widzieć portret tej samej wielkości, posłany przez pana Księcia Sabaudzkiego do pana markiza d’Ayamonte, gubernatora tego państwa, dla Króla Katolickiego. Jest to jednak tak wielka różnica, jak między portretem człowieka a samym żywym człowiekiem, który wydaje ostatnie tchnienie (Frale 2012, s. 93). Dwa dni później, tj. 12 października 1578 r., K. Boromeusz ponownie adorował Całun, ale tym razem w trakcie publicznego okazania płótna wielotysięcznemu tłumowi. Uczynił to w towarzystwie kard. Guida Ferrera di Castelvallone oraz biskupów z Aosty, Asti, Montiers, Pawii, Saluzzo, Savony, Vance i Vercelli. W kolejnych dniach jeszcze kilkakrotnie oddawał się modlitwie przed odciśniętym na Całunie obliczem Chrystusa.

Karol Boromeusz przygotował swoją pielgrzymkę z niezwykłą starannością, troszcząc się o wszystkie szczegóły, w tym określając, jakie nabożeństwa oraz modlitwy winny być sprawowane w poszczególne dni. Tematem medytacji pierwszego dnia była „peregrynacja Naszego Pana Jezusa Chrystusa”, który inspirowany był trzema fragmentami Ewangelii: I obchodził Jezus całą Galileę, nauczając w tamtejszych synagogach, głosząc Ewangelię o królestwie i lecząc wszystkie choroby i wszelkie słabości wśród ludu (Mt 4, 23), Było tam źródło Jakuba. Jezus zmęczony drogą siedział sobie przy źródle. Było to około szóstej godziny (J 4, 6) oraz A kiedy byli w drodze, zdążając do Jerozolimy, Jezus wyprzedzał ich, tak że się dziwili; ci zaś, którzy szli za Nim, byli strwożeni. Wziął znowu Dwunastu i zaczął mówić im o tym, co miało Go spotkać (Mk 10, 32). Temat drugiego dnia pielgrzymki to „peregrynacja Apostołów”, który motywowany był fragmentem z Ewangelii według św. Mateusza: Idźcie i głoście: „Bliskie już jest królestwo niebieskie” (Mt 10, 7) oraz Dziejów Apostolskich: Gdy odprawili publiczne nabożeństwo i pościli, rzekł Duch Święty: „Wyznaczcie mi już Barnabę i Szawła do dzieła, do którego ich powołałem” (Dz 13, 2-5). Trzeciego dnia rozważano myśl dotyczącą ludzkiego życia jako ciągłej pielgrzymki, dla której inspiracją były aż cztery fragmenty Pisma Świętego, po dwa ze Starego i Nowego Testamentu: Pan rzekł do Abrama: „Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, który ci ukażę” (Rdz 12, 1), Usłysz, o Panie, moją modlitwę i wysłuchaj mego wołania; na moje łzy nie bądź nieczuły, bo gościem jestem u Ciebie, przechodniem – jak wszyscy moi przodkowie (Ps 38, 13), W wierze pomarli oni wszyscy, nie osiągnąwszy tego, co im przyrzeczono, lecz patrzyli na to z daleka i pozdrawiali, uznawszy siebie za gości i pielgrzymów na tej ziemi (Hbr 11, 13) oraz Umiłowani! Proszę, abyście jak obcy i przybysze powstrzymywali się od cielesnych pożądań, które walczą przeciwko duszy (1P 2, 11). Tematem medytacji ostatniego, czwartego dnia pielgrzymki było przygotowanie się do adoracji Całunu, podczas której K. Boromeusz i jego towarzysze mieli skupić się na trzech punktach: samym sposobie adoracji relikwii, relacji, które zachodzą między Całunem a tajemnicą Eucharystii, oraz osobistych prośbach modlitewnych. W kolejnych latach K. Boromeusz udawał się do Turynu jeszcze trzykrotnie (1581, 1582, 1584), przy czym ostatnia pielgrzymka połączona była z wizytą na Monte Varallo, gdzie znajdowało się sanktuarium pasyjne. Pielgrzymka rozpoczęła się 19 września 1584 r., kiedy to K. Boromeusz wyjechał z Mediolanu i udał się do Turynu, skąd 8 października wyruszył w kierunku Monte Varallo, gdzie z kolei przebywał w dniach 11-17 i 20-28 października, odprawiając rekolekcje. Długie praktyki pokutne oraz czuwanie w sanktuarium położonym wśród chłodnych już o tej porze roku gór okazały się zbyt dużym wyzwaniem dla wyniszczonego ustawiczną pracą i ascezą organizmu. Mimo że 24 października dostał silnej gorączki, która znacząco go osłabiła, jeszcze kilka dni później (30 października) uczestniczył w otwarciu kolegium w Asconie, skąd udał się do rodzinnej Arony. Tam też odprawił ostatnią w swoim życiu mszę świętą, bowiem definitywnie zmogła go gorączka. Stamtąd został przywieziony do Mediolanu, gdzie 3 listopada 1584 r. zmarł w pałacu biskupim. Cztery dni później w katedrze mediolańskiej odbyły się uroczystości pogrzebowe, którym przewodniczył kard. Niccolò Sfondrati, biskup Cremony i przyjaciel zmarłego. Karol Boromeusz został pochowany w katedrze, a po kanonizacji w 1610 r. jego doczesne szczątki zostały przeniesione do krypty pod prezbiterium.

Bibliografia

Accornero P.G., Całun. Historia, nauka, kult, przeł. K. Kozak, Kielce 2017.

Barberis B., Boccaletti M., Całun – kwestia wciąż otwarta, przeł. A. Soćko, Kielce 2011.

Bauer K., Carlo Borromeo und seine Zeit. Ein Bild aus den Tagen der Gegenreformation als Spiegelbild für unsere Gegenwart, entworfen aus Anlaß der Borromäus-Enzyklika, Halle 1910.

Borromeo A., Borromäus Karl, [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. 2, Freiburg–Basel–Wien 2006, kol. 598-599.

Broutin P., La Réforme pastorale en France au XVIIe siècle…, Paris 1956, Bibliothèque de théologie. Série II, vol. 2.

Cattaneo E., L’intensità di una vita. Dalla nobilità alla porpora cradinalizia, [w:] Il grande Borromeo tra storia e fede, Milano 1984, s. 9-121.

Celier L., Saint Charles Borromée (1538-1584), Paris 1912.

De Certeau M., Carlo Borromeo, [w:] Dizionario biografico degli italiani, vol. 20, Roma 1977, s. 260-269.

Deroo A., Saint Charles Borromée : Cardinal réformateur, docteur de la pastorale (1583-1584), Paris 1963.

Frale B., Całun Jezusa Nazarejczyka, przeł. G. Rawski, Kraków 2012.

Góralski W., Archidiecezja i metropolia mediolańska u progu reformy kościelnej kard. Karola Boromeusza, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1988, t. 35, nr 4, s. 15-21.

Góralski W., I primi sinodi di San Carlo Borromeo. La riforma tridentina nella provincia ecclesiastica milanese, Milano 1989.

Góralski W., Reforma trydencka w diecezji i prowincji kościelnej mediolańskiej w świetle pierwszych synodów kard. Karola Boromeusza, Lublin 1988.

Jedin H., Carlo Borromeo, Roma 1971.

Krasny P., Kurzej M., Mediolańskie instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych wydane na polecenie Karola Boromeusza i ich recepcja w Kościele katolickim, Kraków 2021.

Majo A., San Carlo Borromeo. Vita e azione pastorale, Cinisello–Balsamo 2004.

Marinelli E., Całun – obraz „niemożliwy”?, przeł. W. Polczyk, Wrocław 1999.

Marion A., Courage A.-L., Całun Turyński. Nowe odkrycia nauki, przekł. P. Murzański, Kraków 2000.

Morawski Z., Św. Karol Boromeusz na tle odrodzenia religijnego w XVI wieku, Poznań–Warszawa 1922.

Panic I., Tajemnica Całunu, Kraków 2010.

Pastor L., Katoliccy reformatorzy XVI stulecia. Szkice charakterów: Ignacy z Loyoli – Teresa od Jezusa – Filip Nereusz – Karol Boromeusz, przeł. P. Mańkowski, Kraków 1924, s. 167-214.

Pattenden M., Pius IV and the Fall of The Carafa: Nepotism and Papal Authority in Counter-Reformation Rome, Oxford 2013, https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199670628.001.0001.

Pelloccia G., San Carlo Borromeo e Roma, [w:] San Carlo Borromeo in Italia. Studi offerti a Carlo Marcora dottore dell’Ambrosiana, a cura di N.M. di Tonno, R. Jurlaro, Brindisi 1986, s. 249-276.

Prokop K.R., Św. Karol Boromeusz, Kraków 2009.

Rossi di Marignano F.A., Carlo Borromeo. Un uomo, una vita, un secolo, Milano 2010.

Rossi F., Lo zio di San Carlo. Pio IV, il Papa che „scopri” Carlo Borromeo, Milano 2001.

Rybicki S.R., Święty Karol Boromeusz. Wierny sługa Kościoła Odrodzenia (1538-1584), Kraków 1994.

Savio P., Pellegrinaggio di San Carlo Borromeo alla Sindone in Torino, „Aevum” 1933, Anno 7, Fasc. 4, s. 423-454, https://www.jstor.org/stable/25818703.

Walewander E., Kuźmak K., Krasucka B., Karol Boromeusz, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 859-863.

Wilson I., Całun turyński, przeł. J. Piątkowska, Kraków 1984.

Zaccone G.M., La Sindone. Storia di una immagine, Milano 2010.

Zardin D., Borromeo Carlo, santo, [w:] Dizionario della Chiesa Ambrosiana, a cura di A. Majo, vol. 1, Milano 1987, s. 457-466.

Zardin D., Carlo Borromeo. Cultura, santità, governo, Milano 2010.

Zardin D., San Carlo Borromeo, Milano 1984.

Źródło ilustracji

1. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Orazio_Borgianni_-_St_Carlo_Borromeo_-_WGA2468.jpg (domena publiczna)