Marcin Grala
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Za czasów Dioklecjana (284-305) we wschodniej, bardziej zasobnej i zaludnionej części cesarstwa siedzibą władcy stała się Nikomedia. Próba wprowadzenia w życie tetrarchii ostatecznie zakończyła się porażką, a państwo pogrążyło się w wojnach domowych, z których w roku 324 zwycięsko wyszedł Konstantyn Wielki. Nowy i jedyny władca cesarstwa stanął przed koniecznością wyznaczenia nowej stolicy na wschodzie. Nie zdecydował się jednak na rezydowanie w Nikomedii, lecz doceniając walory strategiczne położonego w południowo-wschodniej Tracji Byzantionu, postanowił przekształcić ten ośrodek w swoją nową siedzibę (oprócz umiejscowienia nad cieśniną łączącą przez morze Marmara dwa wielkie akweny: Morze Śródziemne i Morze Czarne, miasto leżało na skrzyżowaniu dwóch ważnych dróg o charakterze militarnym: Via Egnatia i Via Diagonalis).

Prawdopodobnie już od roku 324 rozpoczęto prace zmierzające do przekształcenia Byzantionu w nową stolicę, którą nazwano imieniem cesarza. Miasto zostało znacznie poszerzone i rozbudowane, a oficjalne uroczystości inauguracyjne odbyły się 11 maja 330 r. Powstały w wyniku przebudowy istniejącego zespołu urbanistycznego Konstantynopol pierwotnie charakteryzował się wszystkimi cechami późnoantycznego miasta. Wybudowany przez Konstantyna kompleks Wielkiego Pałacu oraz hipodrom nadawały jednak temu ośrodkowi charakter stołeczny. Na ostatecznym kształcie miasta zaważyły uwarunkowania geograficzne oraz wybudowane przez Konstantyna (ostatecznie ukończone przez Konstancjusza II) mury miejskie. Umocnienia, umiejscowione kilka kilometrów na zachód od krańca półwyspu, zamykały obszar o powierzchni ok. 6 km². Dynamiczny rozwój Konstantynopola sprawił, że już na początku V w. pojawiła się potrzeba rozszerzenia granic miasta. Za panowania Teodozjusza II (408-450) wybudowano nowe mury, które usytuowano 1,5 km dalej na zachód. Ukończone w 413 r. fortyfikacje rozciągały się od Propontydy do Złotego Rogu, tworząc łuk o długości 6 km. Powierzchnia miasta wynosiła wówczas ok. 14 km². W powstałej strukturze miejskiej wyodrębniono 14 regionów (dzielnic) i na wzór Rzymu dopatrywano się położenia miasta na siedmiu wzgórzach.

Przez środek Konstantynopola biegła istniejąca jeszcze od czasów Septymiusza Sewera (193-211) główna, ozdobiona kolumnami ulica (zwana w późniejszym okresie Mese, czyli Środkowa). Przy zakładaniu stolicy została ona przedłużona, przez co w układzie urbanistycznym stała się centralną osią miasta. Zaczynała się przy słupie Milowym zwanym Milionem, następnie biegła przez okrągłe Forum Konstantyna i kolejne place stolicy: Forum Tauri, Forum Bovis oraz Forum Arkadiusza. Mniej więcej 1,2 km na zachód od Forum Konstantyna znajdował się Kapitol, przed którym ulica rozwidlała się na dwie. Jedna z nich biegła do położonej na południowo-zachodnim krańcu miasta Złotej Bramy, druga kierowała się na północny zachód do Bramy Charyzjusza. Zaraz za Forum Konstantyna Mese krzyżowała się z inną ważną arterią, jaką była ulica Domnina. Rezydencją cesarza był usytuowany we wschodniej części miasta Wielki Pałac. Wybudowano go przy placu Augustaion, w pobliżu którego znajdowały się także hipodrom, gmach senatu i budynki patriarchatu ze świątynią Hagia Sophia na czele. Kompleks pałacowy otoczony został odrębnym murem z główną Bramą Brązową (Chalke).

Choć w zakładanym przez Konstantyna Wielkiego mieście nie brakowało elementów pogańskich, cesarz dołożył starań, by stolica nabrała charakteru chrześcijańskiego. Z imieniem założyciela związane są fundacje co najmniej kilku świątyń: Bożego Pokoju (Hagia Eirene – pierwotnie był to główny kościół miasta), Świętych Apostołów, a także świątynie pod wezwaniem św. Akacjusza i św. Mocjusza. Staraniem następców powstały kolejne chrześcijańskie przybytki ze świątynią Mądrości Bożej (Hagia Sophia) na czele, która przejęła pierwszeństwo po Hagii Eirene, a po przebudowie przez Justyniana Wielkiego (518-527) uznawana była za najpiękniejszą chrześcijańską świątynię. W pierwszym okresie istnienia Konstantynopola wybudowano także szereg innych obiektów sakralnych, m.in. kościoły Matki Bożej Blacherneńskiej, Matki Bożej Chalkopratów, św. św. Sergiusza i Bakchusa, św. Polieukta, a także klasztory: studytów, Dalmacjusza oraz Chora. Pochodzący z pierwszej połowy V w. opis statystyczny Konstantynopola (Notitia urbis Constantinopolitanae) wspomina o istnieniu 14 kościołów.

Dynamicznie rozwijające się miasto w początkowym okresie funkcjonowania stale zwiększało liczbę ludności, która chętnie się w nim osiedlała, chociażby z powodu gwarantowanego cesarskimi dekretami rozdawnictwa chleba i innych atrakcji oferowanych przez ośrodek o charakterze stołecznym (igrzyska, łaźnie). Miasto nie było zaludnione równomiernie. Szczególnie na początku V w., po przesunięciu murów na zachód, w obrębie stolicy znajdowały się liczne ogrody, cmentarze i zewnętrzne cysterny. Szacuje się, że w szczytowych momentach populacja Konstantynopola mogła sięgać nawet do pół miliona mieszkańców. Tak wielka liczba ludności wymagała stworzenia odpowiedniej infrastruktury, stąd oprócz wspomnianych cystern wciąż rozbudowywano sieć wodociągową i kanały doprowadzające wodę do miasta z akweduktem Walensa na czele (373 r.). Istotne dla zaopatrzenia miasta w żywność były porty. W Byzantionie, jeszcze przed założeniem Konstantynopola, funkcjonowały dwie przystanie znajdujące się nad Złotym Rogiem: Bosporion/Prosforion i Neorion. W kolejnych latach za sprawą cesarzy Juliana Apostaty (361-364) i Teodozjusza I (379-395) zbudowano kolejne dwa porty na wybrzeżu Propontydy. Sprowadzane (głównie z Egiptu) zboże magazynowano w położonych na północy miasta spichlerzach. Jako duże miasto portowe Konstantynopol był ważnym ośrodkiem wymiany handlowej, w której niebagatelną rolę odgrywał także eksport własnej wytwórczości.

Zakładając miasto, Konstantyn Wielki zadbał o to, aby miało ono charakter stolicy porównywalnej, czy też nawet tożsamej, z Rzymem. Już od roku 330 wobec Konstantynopola stosowano nazwy „nowy Rzym”, „drugi Rzym”. Na wzór Wiecznego Miasta funkcjonował także senat oraz instytucja prefekta miasta. Stopniowy upadek „starego” Rzymu (złupionego przez Gotów w 410 r.) sprawiał, że ranga Konstantynopola stale rosła. Wzrost znaczenia miasta miał swoje przełożenie na lokalne struktury kościelne. Początkowo miejscowy biskup podlegał metropolicie Heraklei, ale od roku 381 decyzją pierwszego soboru konstantynopolitańskiego biskupa Konstantynopola podniesiono do godności patriarchy, któremu zarezerwowano drugą po biskupie Rzymu pozycję pośród innych patriarchów. O roli Konstantynopola w świecie chrześcijańskim świadczy fakt, że właśnie tam lub w bezpośrednim sąsiedztwie w okresie wczesnobizantyńskim odbyły się trzy sobory powszechne: wspomniany pierwszy konstantynopolitański (381 r.), chalcedoński (451 r.) i drugi konstantynopolitański (553 r.). Miasto było ważnym ośrodkiem myśli teologicznej, w otoczeniu patriarchy gromadzili się uczeni duchowni, tworzono biblioteki i skryptoria. Konstantynopol był także centrum nauki o charakterze świeckim. W roku 425 na Kapitolu założono uniwersytet specjalizujący się głównie w dyscyplinach prawniczych.

Od początku istnienia Konstantynopola dołożono starań, aby zabezpieczyć go przed inwazją z zewnątrz. Miasto oblane z trzech stron wodami wymagało jedynie wybudowania murów na zachodzie. Tak jak wspomniano, pierwsze fortyfikacje zaczęto wznosić już za czasów Konstantyna Wielkiego. Jednak już za panowania Teodozjusza II zdecydowano o przesunięciu murów o ok. 1,5 km na zachód. Ukończone do 413 r. (częściowo zachowane do dzisiaj) umocnienia przez kolejne wieki skutecznie broniły wrogim armiom wstępu do stolicy. Wybudowane przez Teodozjusza II umocnienia tworzyły sześciokilometrowy pas potrójnych fortyfikacji złożonych z wewnętrznego muru o wysokości 11 m z basztami wzniesionymi w odstępach około 70-75 m, a także mniejszego muru zewnętrznego wyposażonego w fosy oraz również wieże. Umocnieniami zamykającymi pierścień obronny bezpośrednio chroniący miasto były też mury morskie wybudowane wzdłuż Propontydy i Złotego Rogu. Data ich wzniesienia nie jest jednak w nauce ściśle określona.

Konstantynopol znajdował się na terenie aktywnym sejsmicznie i monumentalne budowle niejednokrotnie waliły się z powodu trzeęsień ziemi nawiedzających miasto. Nie oszczędzały go także pożary, czasem wynikłe z powodu przypadkowego zaprószenia ognia (np. wielki pożar z 464 r., który strawił blisko połowę miasta), czasem zaś z powodu zaistniałych w mieście zamieszek. Dla losów Konstantynopola ogromne znaczenie miał tzw. bunt Nika z roku 532. W jego wyniku zniszczeniu uległo centrum miasta, które za sprawą Justyniana Wielkiego zostało gruntownie przebudowane. To właśnie wówczas nowy wygląd otrzymała Hagia Sophia, która w ciągu kolejnych wieków budziła podziw i uznawana była za wzór doskonałej świątyni, a także kościoły: Hagia Eirene, św. św. Sergiusza i Bakchusa oraz św. Polieukta. W wyniku epidemii dżumy dymieniczej, która dotknęła Konstantynopol w roku 542, przebudowane i odrestaurowane przez Justyniana miasto znacznie zmniejszyło swoją populację. Szacuje się, że w wyniku szalejącej choroby śmierć poniosło ok. 20-50% mieszkańców miasta.

Schyłek szóstego stulecia i stulecie siódme określane bywają w historii Bizancjum jako tzw. wieki ciemne. W tym też okresie zakończył się czas dynamicznego rozwoju miasta. Drastyczne zmniejszenie liczby ludności pociągnęło za sobą spadek produkcji i drożyznę. Podbój Aleksandrii przez Persów w roku 618 skutkował brakiem dostaw wystarczającej ilości zboża, co ograniczyło możliwość wzrostu populacji Konstantynopola. W roku 626 stolica cesarstwa doświadczyła pierwszego poważnego oblężenia. Okalające miasto fortyfikacje bezskutecznie próbowali sforsować działający w porozumieniu z Persami Awarowie i Słowianie. W czasie odpierania szturmu ważną rolę odegrał patriarcha Sergiusz (610-638), który nakazał mieszkańcom miasta organizowanie procesji z ikonami Chrystusa i wznoszenie modlitw do Matki Bożej. Skuteczna obrona odczytana została przez ludność stolicy jako cud, co wzmogło przekonanie, że Konstantynopol jest otoczony Bożą opieką. Podczas szturmu z roku 626 wrogowie uszkodzili systemy dostarczające wodę do miasta oraz zniszczyli jego przedmieścia. Kolejną próbę zdobycia Konstantynopola podjęli Arabowie, którzy doceniając system miejskich fortyfikacji, zdecydowali się na zastosowanie trwającej w latach 674-678 blokady morskiej. Działania te zakończyły się klęską atakujących, których flota została zniszczona za pomocą „greckiego ognia”. Doświadczenia arabskiej blokady spowodowały, że w roku 715 cesarz Anastazjusz II (713-715) nakazał opuszczenie stolicy wszystkim mieszkańcom, którzy nie byli w stanie zgromadzić zapasów żywności na okres trzech lat. Kolejny arabski atak z lat 717-718 również okazał się nieskuteczny. W roku 740 Konstantynopol nawiedziło poważne trzęsienie ziemi, w wyniku którego zawaliła się znaczna część murów. W tym burzliwym okresie w stolicy cesarstwa odbył się kolejny z soborów powszechnych – trzeci sobór konstantynopolitański (680-681).

Dzieje Konstantynopola w wieku VIII i IX zostały naznaczone ikonoklazmem. Rozpoczęta w roku 726 i trwająca w dwóch fazach do 843 r. działalność skierowana przeciwko kultowi obrazów spowodowała ogromne straty w dziedzinie kultury. Walka z kultem obrazów utożsamiana była z likwidacją pozostałości pogaństwa, więc niszczono nie tylko chrześcijańskie ikony, freski i rzeźby, ale unicestwiono także wiele starożytnych zabytków. Pod koniec okresu ikonoklazmu Konstantynopol zamieszkiwany był prawdopodobnie przez kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. Miasto wyraźnie podupadło, wiele budowli o charakterze publicznym było zaniedbanych bądź uległo całkowitej destrukcji. Stopniowa odbudowa zainicjowana została przez cesarzową Irenę (797-802), która odznaczając się wrażliwością na potrzeby ubogich, ufundowała dla nich przytułki oraz cmentarz. Staraniem cesarza Teofila (829-842) naprawiono mury miejskie oraz powiększono pałac cesarski, a z imieniem Bazylego I Macedończyka (867-886) wiąże się dzieło renowacji i przebudowy blisko 30 kościołów, które ucierpiały na skutek burzliwych czasów. Obok ikonoklazmu cesarstwo zmagało się wówczas z narastającym naciskiem Bułgarów, których władca Krum (†814) oblegał Konstantynopol w roku 813.

Po ostatecznym zakończeniu sporów o obrazy w Cesarstwie Bizantyńskim nastał czas tzw. renesansu macedońskiego. Zapoczątkowane od połowy IX w. ożywienie kulturalne odcisnęło swoje piętno także na stolicy. W czasach dynastii macedońskiej i panowania Komnenów w Konstantynopolu powstały pałace Mangana oraz Blacherny; ten drugi stał się nową rezydencją cesarską. Wybudowano także nowe kościoły i monastery (monaster Pantokratora, klasztor Myrelaiu).

Szczególne miejsce zajmowała wzniesiona wówczas przy Wielkim Pałacu świątynia Nea Ekklesia (Νέα Ἐκκλησία, konsekrowana w 880 r.), która prezentowała wielokrotnie naśladowany później wzorzec pięciokopułowej budowli na planie krzyża greckiego. Okres od połowy IX do XI w. to czas ponownego rozkwitu miasta, które słynęło z piękna oraz bogactwa. Zapisy sporządzonej na początku X w. Księgi eparcha przedstawiają Konstantynopol jako wielkie centrum handlu i rzemiosła. Procesu rozwoju miasta nie powstrzymały najazdy Rusów, którzy w roku 860, 907, 941 i 1043 próbowali zdobyć stolicę. Ostateczne ułożenie stosunków z książętami kijowskimi zapoczątkowało gospodarcze i kulturowe kontakty bizantyńsko-ruskie, co jeszcze bardziej wzmocniło pozycję Konstantynopola jako ważnego punktu wymiany handlowej we wschodniej części Morza Śródziemnego. W X i XI wieku w Konstantynopolu zaczęli osiedlać się kupcy włoscy, najpierw wenecjanie, a w późniejszym okresie genueńczycy. W XI-XII stuleciu staraniem zarówno cesarzy, jak i przedstawicieli arystokracji w mieście ufundowano wiele monasterów, które obok funkcji sakralnych zajmowały się także dobroczynnością i oświatą. Z inicjatywy Romana III Argyrosa (1028-1034) powstał klasztor pod wezwaniem Matki Bożej Wszystkowidzącej, Michał IV Paflagończyk (1034-1041) przebudował monaster pod wezwaniem św. św. Kosmy i Damiana, a Aleksy I Komnen (1081-1118) do imponujących rozmiarów powiększył sierociniec przy klasztorze św. Pawła.

Rozkład państwa, jaki nastąpił w czasach panowania dynastii Angelosów (1185-1204), zakończył się najbardziej dramatycznym wydarzeniem w dziejach Konstantynopola, przed jego ostatecznym upadkiem w XV w. W czasie czwartej krucjaty (1202-1204) wspierane przez wenecjan francuskie i flamandzkie rycerstwo brawurowym szturmem 12 kwietnia 1204 r. sforsowało niezdobyte dotąd mury bizantyńskiej stolicy. Miasto doznało ogromnych zniszczeń (ok. ⅙ zabudowań) zarówno z powodu działań zbrojnych, jak i grabieżczych poczynań zdobywców. W latach 1204-1261 Konstantynopol pełnił funkcję stolicy Cesarstwa Łacińskiego założonego przez krzyżowców. Pod panowaniem łacińskim miasto popadało w dalszą ruinę. Nowi władcy nie przedsięwzięli żadnych poważniejszych inwestycji, a zajęte przez zachodnie rycerstwo dawne pałace cesarzy i arystokratów stale niszczały. Nadal ważną rolę w życiu miasta odgrywał handel, ale został on zdominowany przez kupców weneckich.

W roku 1261 Michał VIII Paleolog (1258-1282) odzyskał wyludniony i zrujnowany Konstantynopol i natychmiast rozpoczął dzieło odbudowy. Wzmocnił i powiększył mury morskie, które zostały sforsowane w roku 1204, a także odrestaurował Pałac Blacherny, gdzie przez ostatnie lata rezydowali cesarze łacińscy. Oprócz tego z polecenia cesarza odnawiano szpitale, przytułki i kościoły. Aby wzmocnić swoją pozycję (Michał VIII przejął władzę w drodze zamachu stanu) władca wybudował kolumnę z brązowym posągiem Michała Archanioła, którego zaprezentowano jako nowego patrona i obrońcę miasta. Dzieło odbudowy stolicy, do której stopniowo napływali nowi mieszkańcy, kontynuował Andronik II (1282-1328), a także wielcy arystokraci, np. Teodor Metochita (†1332), który odnowił kościół Chrystusa w Chora. Chociaż za panowania pierwszych dwóch Paleologów, w latach 1261-1328, Konstantynopol przeżywał wyraźny rozkwit, to stolica Cesarstwa już nigdy nie odzyskała dawnej świetności. W dużej mierze było to wynikiem coraz trudniejszej sytuacji państwa, które mimo rosnącego zagrożenia ze strony Osmanów targane było licznymi konfliktami wewnętrznymi.

W roku 1354 Turcy osmańscy opanowali Gallipoli, które stało się przyczółkiem do dalszych podbojów w Europie. Prowadzona z powodzeniem ekspansja kolejnych sułtanów sprawiła, że Konstantynopol został osaczony i odcięty od resztek kurczącego się państwa. Pod koniec XIV w. Turcy coraz odważniej dążyli do zdobycia miasta. W latach 1393-1401 trwała blokada morska stolicy, a w roku 1422 Murad II (1421-1451) podjął próbę sforsowania jej murów. Ostateczny cios stolicy cesarstwa zadał Mehmed II Zdobywca (1451-1481), który z początkiem kwietnia 1453 r. rozstawił pod murami Konstantynopola armię liczącą blisko 60 000 ludzi wspieranych przez flotę złożoną ze 120 statków. Ufortyfikowanego miasta, w którym żyło wówczas ok. 50 000 mieszkańców, broniła pięciotysięczna armia bizantyńska wspierana przez dwutysięczne siły sojuszników z Europy Zachodniej. Osmanowie rozpoczęli oblężenie Konstantynopola 7 kwietnia. Początkowo mieli sporo problemów ze sforsowaniem potężnych umocnień stolicy, które jednak kruszyły się z każdym dniem szturmu. Szczególnie dotkliwe dla teodozjańskich murów były masywne, ważące blisko 600 kg pociski miotane przez ogromną bombardę skonstruowaną przez węgierskiego inżyniera Urbinusa. Bez sukcesu zakończyła się także próba wpłynięcia tureckich statków do Złotego Rogu, który zamknięto ogromnym łańcuchem. Aby przedostać się do zatoki, Mehmed rozkazał budowę drogi lądowej przez znajdujące sią za Galatą wzgórza. Osmańskie okręty przeciągnięto wozami na specjalnie przygotowanej drewnianej konstrukcji i zwodowano w akwenie, z którego ostrzeliwano Konstantynopol. Upór i zdecydowanie sułtana zaczęły przynosić efekty. Mimo pełnej determinacji obrony, w której osobisty udział brał cesarz Konstantyn XI (1449-1453), solidne fortyfikacje zaczęły mieć coraz więcej wyłomów, których nie nadążano naprawiać. W poniedziałek 28 maja, widząc nieuchronną klęskę Konstantynopola, sułtan dał swym wojskom odpocząć przed generalnym szturmem, który rozpoczął się następnego dnia wczesnym rankiem. Po pierwszych godzinach walk, w których wyczerpani obrońcy zdołali jeszcze odeprzeć tureckie ataki, Mehmed rzucił do walki doborowe odziały janczarów.

Wkrótce niewielka grupa Turków wtargnęła przez Bramę Kerkoporta i przejęła kontrolę nad fortyfikacjami Blacherny, nad którymi wywieszono osmański sztandar. Uskrzydleni tym widokiem napastnicy wzmogli swój atak, przełamując zaciekłą obronę genueńczyków, którzy pod wodzą Giovanniego Giustinianiego Longi strzegli odcinka murów w pobliżu Bramy św. Romana. Turcy przedarli się do miasta i zdołali otworzyć kolejne bramy. Po zażartych walkach wewnątrz miasta, w których poległ ostatni bizantyński cesarz, około południa miasto zostało zdobyte. Mehmed II Zdobywca tryumfalnie wjechał konno do Hagii Sophii, którą wkrótce przemianowano na meczet. Następnie zezwolił swym wojskom na trzydniową bezlitosną grabież, po czym przystąpił do organizacji w Konstantynopolu swojej nowej stolicy. Wkrótce do miasta sprowadzono 5000 rodzin tureckich i utworzono w nim turecką administrację, co zapoczątkowało proces jego islamizacji. Część historyków uważa, że data upadku Konstantynopola w roku 1453 zamyka epokę średniowiecza.

Bibliografia

Angold M., Czwarta krucjata, tłum. B. Spieralska, Warszawa 2006.

Constantinople and Its Hinterland: Papers from the Twenty-Seventh Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, April 1993, eds. C. Mango, G. Dagron, Aldershot 1995.

Downey G., Earthquakes at Constantinople and Vicinity, A.D. 342-1454, „Speculum” 1955, Vol. 30, No. 4, s. 596-600, https://doi.org/10.2307/2849615.

Downey G., Constantinople in the Age of Justinian, Norman 1960.

Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002.

Herrin J., Bizancjum. Niezwykłe dziedzictwo średniowiecznego imperium, tłum. N. Radomski, Poznań 2009.

Hurbanič M., The Topography of the 14th Region of Constantinople: A Critical Reexamination, [w:] Byzantina et Slavica: Studies in Honour of Professor Maciej Salamon, eds. S. Turlej et al., Kraków 2019, s. 129-137.

Konstantynopol. Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011.

Mango C., Le développement urbain de Constantinople (IVe – VIIe siècles), Paris 1985.

van Millingen A., Byzantine Constantinople: The Walls of the City and Adjoining Historical Sites, London 1899.

Nicol D.M., The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, Cambridge 1993.

The Oxford Dictionary of Byzantium, Vols. 1-3, ed. A.P. Kazhdan, New York–Oxford 1991.

Runciman S., Upadek Konstantynopola 1453, tłum. A. Dębnicki, Warszawa 1994.

Salamon M., Rozwój idei Rzymu-Konstantynopola od IV do pierwszej połowy VI wieku, Katowice 1975.

Świat Bizancjum, t. 1: Cesarstwo Wschodniorzymskie 330-641, red. C. Morrisson, tłum. A. Graboń, Kraków 2007.

Świat Bizancjum, t. 2: Cesarstwo Bizantyńskie 641-1204, red. J.-C. Cheynet, tłum. A. Graboń, Kraków 2011.

Świat Bizancjum, t. 3: Bizancjum i jego sąsiedzi 1204-1453, red. A. Laiou, C. Morrisson, tłum. A. Graboń, Kraków 2013.

Widuch H.J., Konstantynopol stolicą ekumenicznego patriarchatu 325-870, Katowice 1988.

Wolińska T., Konstantynopol i jego mieszkańcy widziani oczyma Liudpranda z Kremony, „Vox Patrum” 2008, t. 52, z. 2, s. 1231-1242.

Źródła ilustracji

1. Byzantium 1200, https://byzantium1200.com/tiles.html (użytek edukacyjny)

2. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hagia_Sophia_Mars_2013.jpg (Arild Vågen, CC BY-SA 3.0)

3. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sergius_and_Bacchus.jpg (fusion-of-horizons, CC BY 2.0

4. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:ExteriorHagiaEirene340msu.jpg (Matthias Süßen, CC BY 3.0)

5. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chora_Church_Constantinople_2007_panorama_002.jpg (domena publiczna)

6. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Molla_Zeyrek_Camii.jpg (Sharon Nathan, CC BY-SA 4.0)

7. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Walls_of_Constantinople.JPG (Bigdaddy1204, CC BY-SA 3.0)

8. Wikimedia Commons, https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Tekfur_Saray%C4%B1,_Sebah_%26_Joaillier,1885.jpg (CC BY-SA 4.0)

9. Wikimedia Commons, https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Tekfur_Saray%C4%B1_(Palast_des_Kaisers),_Istanbul_-_panoramio.jpg (Martin Furtschegger, CC BY 3.0)

10. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Palace_of_the_Porphyrogenitus_2.jpg (Antoloji, CC BY-SA 4.0)

11. Wikimedia Commons, https://en.wikipedia.org/wiki/File:Eug%C3%A8ne_Ferdinand_Victor_Delacroix_012.jpg (domena publiczna)

12. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Siege_constantinople_bnf_fr2691.jpg (domena publiczna)