Płaszczanica
Józef Naumowicz 
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
(cs. плащаница, stgr. ἐπιτάφιος, epi-taphios, czyli 'na-grobny’; w pol. także nazwy: płaszczenica, epitafion, całun) – ozdobna tkanina z namalowanym bądź wyhaftowanym wizerunkiem zmarłego Chrystusa leżącego w grobie, która jest niesiona w Wielkim Tygodniu w procesji reprezentującej kondukt pogrzebowy Jezusa, następnie wyłożona do czczenia i całowania, a na początku Wigilii Paschalnej przeniesiona na ołtarz. Dekoracje płaszczanicy oraz celebracje z nią związane ulegały rozwojowi i stopniowo nabierały kształtu. Sylwetka Jezusa leżącego w grobie na płaszczanicy jest podobna do wizerunku na Całunie Turyńskim, stąd wysuwane są różne teorie dotyczące ewentualnego związku obu tkanin.
Epitafion w liturgii prawosławnej
Zasadniczo badacze są zgodni, że płaszczanica pojawiła się w późnym Bizancjum, w XII-XIV w. Trudniej jest określić jej pochodzenie. Najbardziej uzasadniona jest teza, że mogła ona rozwinąć się z tkaniny, którą podczas Boskiej Liturgii zakrywa się złożone na ołtarzu Boże dary. Ten wielki welon, zazwyczaj nazywany aer (stgr. ἀήρ, cs. воздух, powietrze), Symeon z Tessaloniki (1410-1429) określił jako epitaphios i podał, że często zawierał on wizerunek Jezusa w grobie: jest na nim przedstawiony obraz nagiego i zmarłego Jezusa (oryg. γυμνὸν ἔχει καὶ νεκρὸν εἰκονισμένον τὸν Ἰησοῦν; Expositio de divino templo, Hawkes-Teeples 2011, 126); oznacza całun (stgr. σινδόνα), który otacza zmarłego Jezusa namaszczonego mirrą (oryg. ἐσμυρνησμένον νεκρόν) i nazywa się epitafios (oryg. ἐπιτάφιος) i stąd w sposób jasny i dogłębny jak na obrazie (oryg. ὡς ἐν πίνακι) poucza o Misterium (De sacra liturgia 110, Hawkes-Teeples 2011, 234; zob. →Całun w liturgiach). Tego typu ozdobny epitafion był używany także w porannej modlitwie Wielkiej Soboty (stgr. ὄρθρος, cs. оўтреня): w tym dniu nie ma Boskiej Liturgii, nie służył więc do przykrycia darów na ołtarzu, ale do owinięcia Ewangeliarza, który kapłan uroczyście wnosił na tę modlitwę. W niektórych ośrodkach istniały już wtedy specjalne epitafiony przeznaczone do liturgii Wielkiego Tygodnia. Najwcześniejsze zachowane przykłady pochodzą z końca XIII lub początku XIV w. Jedno z najbardziej niezwykłych dzieł znane jest jako Epitafion z Tessaloniki z ok. 1300 r., wykonany z jedwabiu, lnu, złota i srebra, na środku którego przedstawiony jest zmarły Chrystus otoczony aniołami. Ważne są także pierwsze zachowane tego typu tkaniny z atoskich klasztorów: Vatopedi (1354) i Pantocrator (ok. 1397) (Le Mont Athos 2009, s. 150, 226). Elementem porannej liturgii Wielkiej Soboty stała się też procesja w cerkwi lub wokół niej, podczas której celebrans niósł księgę Ewangelii, a nad nim niesiono epitafion, jak baldachim. Na koniec procesji kapłan kładł epitafion na przygotowanym przed ikonostasem grobie, na nim umieszczał Ewangeliarz. Tkanina z wizerunkiem umarłego Jezusa nabierała tej samej roli, co w innych przypadkach ikona konkretnego świętego: wyrażała treść celebracji Wielkiego Piątku (Kosiw 2009, s. 435-458). Wraz z przyjęciem Typikonu jerozolimskiego w greckim i słowiańskim świecie prawosławnym, obrzęd wynoszenia płaszczanicy, dokonujący się w różnych momentach ostatnich dni Wielkiego Tygodnia, przesunięto z Wielkiej Soboty na koniec nieszporów (cs. вечернѧ) Wielkiego Piątku i następnie umieszczano ją na środku świątyni w celu oddawania czci i całowania (Getcha 2012, s. 216-233; Ross-Pazdyk 2014, s. 34-39; Tofiluk 2003, s. 11-28). Epitafiony zyskały także bardziej rozbudowaną kompozycję, ale przedstawiano na nich różne sceny: zdjęcie Chrystusa z krzyża i złożenie do grobu; Chrystus leżący w grobie; Chrystus w grobie adorowany przez aniołów; Chrystus w grobie w otoczeniu aniołów i innych postaci (Bogurodzicy, apostoła Jana, św. Józefa z Arymatei, Nikodema, św. Marii Magdaleny), a wokół głównej sceny pisano słowa troparionu Dostojny Józef (Karczewski 2021, s. 51).
Badacze nie są całkowicie zgodni, czy płaszczanica używana w Wielkim Tygodniu pochodzi od wielkiego welonu (epitaphios/aer) używanego podczas Boskiej Liturgii. Analogie między obiema tkaninami są jednak znaczące: z jednej strony na freskach z czasów późno- i pobizantyńskich ukazujących Wielkie Wejście częsty jest wizerunek zmarłego Chrystusa, z drugiej zaś najstarsze epitafiony zawierają motywy eucharystyczne (na słynnej tkaninie z Tessaloniki centralny wizerunek z aniołami opłakującymi zmarłego Chrystusa otaczają dwie sceny Komunii Apostołów), a na obrzeżach wielu epitafionów wyhaftowane są wersety troparionów związanych z Wielkim Wejściem, z przykrywaniem i odkrywaniem darów na ołtarzu (Woodfin 2012, s. 125-126 i 193; Tofiluk 2003, 28). Wreszcie istnieją sugestie, że pojawienie się i rozwój płaszczanicy może być oznaką obecności całunu w Konstantynopolu (Arranz 1976, s. 29-55). Przemawiałby za tym fakt, że najstarsze epitafiony przedstawiały jedynie postać zmarłego Chrystusa, podobnie jak Całun Turyński. Jednak istnienie takiego płótna pogrzebowego, które zawierałoby wizerunek ciała zmarłego Jezusa, nie jest poświadczone w Konstantynopolu, natomiast możliwy jest wpływ Mandylionu przywiezionego w 944 r. z Edessy, który zgodnie z tradycją ukazywał oblicze Chrystusa (cierpiącego w Ogrójcu w obliczu męki – jak wskazywała jedna z tradycji) odbite na płótnie, pochodzące z czasów apostolskich. Ten obraz Jezusa, otaczany czcią także w liturgii, stał się popularny w ikonografii bizantyńskiej i mógł być wzorem także dla ozdabiania tkanin liturgicznych, nawet jeśli przedstawiał jedynie oblicze Chrystusa, a nie całe Jego ciało złożone w grobie.
Wskazywane są także analogie między płaszczanicą a wizerunkiem Męża Boleści, jaki pojawił się w XII w. w kręgu bizantyńskim, ukazującym martwego Chrystusa ze skrzyżowanymi ramionami i koroną cierniową (Belting 1989, s. 97-129). Tego typu wizerunki przedstawiające Chrystusa po zdjęciu z krzyża, leżącego na wznak, gdy jego ciało jest przygotowywane do pochówku, pojawiały się zarówno w kościołach późnobizantyńskich, zwłaszcza w absydach kaplic, w których sprawowano proskomidię, jak i w sztuce zachodniej, w której nadawano im nazwy Namaszczenie Ciała Chrystusa czy Opłakiwanie Chrystusa (Dobrzeniecki 1971, s. 7-219).
Obrzęd pogrzebu Jezusa w tradycji łacińskiej
Obchody Wielkiego Piątku także w chrześcijaństwie zachodnim stanowią pamiątkę śmierci Jezusa, a ich elementem jest również obrzęd symbolicznego pogrzebu Chrystusa, który przybrał jednak inną formę. Zamiast płaszczanicy zanosi się w procesji i składa w grobie owinięty w całun krzyż lub osłonięty welonem Najświętszy Sakrament (hostie konsekrowane, najczęściej umieszczone w monstrancji). Stąd Jezusa adoruje się nie w wizerunku płaszczanicy, ale w znaku krzyża (łac. adoratio crucis) oraz Najświętszego Sakramentu. Inny charakter i wygląd ma też grób: niekiedy, wzorowany na grobie jerozolimskim wykutym w skale, pozostaje na stałe w kościele, najczęściej jest sporządzany specjalnie na czas Wielkiego Tygodnia. W niektórych krajach istnieje tradycja, znana od późnego średniowiecza, umieszczania w grobie także figury umarłego Jezusa owiniętego częściowo w całun (tradycja wschodnia nie zna figur Jezusa, jedynie Jego wizerunki malowane lub haftowane). W odróżnieniu od obrzędu płaszczanicy, niemal powszechnego w Kościołach prawosławnych lub grekokatolickich, tradycja zachodnia jest bardziej dowolna, zróżnicowana i także podlegała rozwojowi.
Na Zachodzie najstarsze świadectwa, sięgające X w., dotyczą złożenia krzyża (łac. depositio crucis) do grobu. Pierwszym świadczącym o tym źródłem jest Regularis Concordia, zatwierdzona na synodzie w Winchester (ok. 970), zawierająca propozycję tego obrzędu: Po jednej stronie ołtarza, która jest pusta, niech będzie jakaś podobizna grobu (oryg. quedam assimilatio Sepulchri), osłonięta dookoła. Po zakończeniu adoracji krzyża diakoni owiną go w całun (oryg. involvant eam sindone) w tym miejscu, gdzie był adorowany; wtedy przeniosą go do grobu, tam złożą krzyż, jakby dokonywali pogrzebania ciała naszego Pana Jezusa Chrystusa (oryg. depositaque cruce ac si domini nostri Ihesu Christi corpore sepulto). W noc zmartwychwstania, zanim rozpoczną się celebracje, krzyż zostanie wyjęty z grobu i umieszczony w jego zwykłym miejscu, a do grobu wejdzie osoba w białej albie, pełniąca rolę anioła. Gdy rozpocznie się celebracja zmartwychwstania, do grobu podejdą trzy osoby ubrane w kapy, reprezentujące trzy Marie przychodzące namaścić ciało Jezusa. Wtedy „anioł” siedzący w grobie podniesie zasłonę i pokaże im miejsce, gdzie krzyża już nie będzie, tylko leżące płótna, w które krzyż był owinięty. Diakoni wezmą płótno (łac. linteum) i rozciągną przed duchowieństwem, jakby pokazując, że Pan zmartwychwstał i już nie jest owinięty w to płótno (Regularis concordia, PL 137, 493-495). Obrządek depositio crucis i nawiedzenia grobu przez kobiety w poranek zmartwychwstania (łac. visitatio sepulcri) Regularis Conordia zalecała do sprawowania w angielskich kościołach benedyktyńskich, jednak szybko przyjęły się one także w innych krajach na północ od Alp. Te dramatyzacje liturgii Wielkiego Tygodnia, szeroko poświadczone w okresie XI-XIV w., dały – jak się uważa – początek nowożytnemu teatrowi (Berger 1976).
Obok obrzędu złożenia krzyża, znanego do dziś także w niektórych liturgiach orientalnych: armeńskiej, koptyjskiej i syryjskiej, na Zachodzie pojawił się także zwyczaj złożenia do symbolicznego grobu konsekrowanych hostii (w liturgii łacińskiej nie używa się chleba kwaszonego, jak w prawosławnej i w większości liturgii orientalnych, ale niekwaszonego, czyli przaśnego, który może być przechowywany i przez to może być czczony poza eucharystią lub po konsekracji udzielany w kolejnej mszy). Pierwsze potwierdzenie znajduje się w Żywocie Ulricha biskupa Augsburga (†973, żywot napisany niedługo później): po komunii wiernych w Wielki Piątek, to, co pozostało zgodnie ze zwyczajem, [biskup] pochował w grobie (oryg. consuetudinario more quod remanserat sepulto), a rankiem w dniu zmartwychwstania przybył do kościoła św. Ambrożego, gdzie w Wielki Piątek złożył ciało Chrystusa przykrywszy je kamieniem (oryg. ubi corpus Christi superposito lapide collocavit), by otworzyć „grób” i wziąć hostie (Vita 4, Waitz 1841, s. 392, w. 33 i 50). Ten obrzęd składania do grobu konsekrowanej hostii pod koniec średniowiecza rozprzestrzenił się w całej północnej i środkowej Europie (liczne świadectwa depositio (et elevatio) crucis albo depositio crucis et hostiae z terenu Niemiec: Lipphardt 1975). Pod koniec XIV w. dotarł do Portugalii, później stał się popularny także w Hiszpanii (Solange 1960).
W XVI w., po okresie reformacji, zlikwidowano część dramatyzacji liturgicznych Wielkiego Tygodnia w ramach reform soboru trydenckiego, zachowano tradycję Grobu Chrystusa, jak świadczy o tym Mszał rzymski promulgowany przez Piusa V w 1570 r. Odwołując się do tego mszału, krakowski kanonik Hieronim Powodowski w swej Agendzie (1591) opisał adorację krzyża przy grobie (łac. circa sepulchrum) Jezusa: krzyż ten, zasłonięty i okadzany, zanosi się w procesji od ołtarza w pobliże tego grobu, tam kapłan stopniowo go odsłania, śpiewając Oto drzewo krzyża, natomiast po komunii następuje złożenie krzyża i hostii. Kapłan bierze większą pozostawioną hostię, stosownie zamkniętą i okrytą welonem (oryg. hostiam maiorem relictam, honeste inclusam et velatam) i przenosi w procesji z krzyżem na przodzie do grobu, gdzie składa najpierw ciało Chrystusa, potem w odpowiednim miejscu sam krzyż (oryg. reponit primo corpus Christi, deinde loco competenti crucem ipsam), i pieczętuje grób (Agenda…, 90-99, 102-103). W noc Wigilii Paschalnej, o północy lub nad ranem, kapłan z procesją przychodzi do grobu i dokonuje się otwarcie grobu (łac. apertio sepulchri): po modlitwie oraz usunięciu pieczęci i płócien (łac. sigillo et linteis), kapłan kropi i okadza grób, bierze z niego krzyż albo wizerunek zmartwychwstania (figurę Zmartwychwstałego?, oryg. crucem seu imaginem resurrectionis) i przekazuje go posługującym, by nieśli w procesji, a sam podnosi (oryg. elevans) Najświętszy Sakrament, potem przenosi go na ołtarz główny, tam też kapłani, stojąc na najwyższym stopniu ołtarza, podnoszą (oryg. elevantes) do góry krzyż z Chrystusem (oryg. crucifixum) i trzykrotnie intonują antyfonę: Powstał Pan z grobu (Agenda…, 150-152). Agenda… podaje, że hostia niesiona do grobu jest zamknięta, zapewne w monstrancji, i osłonięta welonem. Po soborze trydenckim Kościół rzymskokatolicki zaczął bardziej podkreślać rolę hostii w celebracji Wielkiego Piątku: zamiast umieszczać ją w grobie, stawiano otoczoną welonem na grobie lub na specjalnym podwyższeniu, aby była widoczna i czczona przez wiernych. Odtąd na niej skupia się adoracja przy Grobie Jezusa. Jak w Kościołach prawosławnych pamiątką pogrzebu Jezusa jest procesja z płaszczanicą zawierającą wizerunek zmarłego Zbawiciela, tak w katolickich niesie się Ciało Chrystusa w monstrancji zakrytej przezroczystym welonem. Jak na Wschodzie w centrum grobu Jezusa pozostaje płaszczanica z wizerunkiem Jezusa, tak na Zachodzie – figura leżącego Jezusa, a nad nią monstrancja z Ciałem Pańskim. Obie tradycje łączy adoracja Chrystusa, który umarł dla nas i dla naszego zbawienia.
Bibliografia podmiotowa
Agenda seu ritus ceremoniarum ecclesiasticarum ad uniformem Ecclesiarum per universas Provincias Regini Poloniae usum studio et opera H. Powodovij (Powodowski), Cracoviae 1591, [on-line:] https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/493470/edition/424841 – 13 VII 2022.
Gerhardi Vita Sancti Oudalrici episcopi, ed. G. Waitz, [w:] Monumenta Germaniae Historica, t. 4, ed. G.H. Pertz, Hannoverae 1841, s. 377-419, [on-line:] http://www.mgh.de/dmgh/resolving/MGH_SS_4_S._377 – 13 VII 2022.
Regularis Concordia, ed. D.T. Symons, London 1953 (cytuję wg PL 137, 475-502, gdzie tekst jest wydany jako pismo Dustana z Canterbery De regimine monachorum).
Symeon z Tessaloniki, Expositio de divino templo i De sacra liturgia, ed. and transl. S. Hawkes-Teeples, [w:] Symeon of Thessalonika, The Liturgical Commentaries, Toronto 2011.
Bibliografia przedmiotowa
Arranz M., Les fêtes théologiques du calendrier byzantin, [w:] La Liturgie expression de la foi: conférences Saint-Serge, 25. semaine d’Etudes Liturgiques, Paris, 27-30 juin 1978, Roma 1979, s. 29-55, Ephemerides liturgicae, 16.
Belting H., The Image and Its Public in the Middle Ages: Form and Function of Early Paintings of the Passion, New York 1989.
Berger B.-D., Le Drame liturgique de Pâques du Xe au XIIIe siècle : Liturgie et théâtre, Paris 1976, https://doi.org/10.14375/NP.9782701000718.
Corbin S., La déposition liturgique du Christ au vendredi saint, sa place dans l’histoire des rites et du théâtre religieux : analyse de documents portugais, Paris–Lisbonne [1960].
Dobrzeniecki T., Niektóre zagadnienia ikonografii Męża boleści, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1971, t. 15, nr 1, s. 7-219.
Getcha J., The Typikon Decoded: An Explanation of Byzantine Liturgical Practice, transl. P. Meyendorff, New York 2012.
Janeras S., Le Vendredi-Saint dans la tradition liturgique byzantine : structure et histoire de ses offices, Roma 1988.
Johnstone P., The Byzantine Tradition in Church Embroidery, London 1967.
Karczewski P., Chrystus-Oblubieniec, Chrystus ukrzyżowany i Chrystus w grobie. Trzy wizerunki w ikonografii i hymnografii Wielkiego Tygodnia, „Latopisy Akademii Supraskiej” 2021, 12, s. 45-60.
[Kosiw R.] Косів P., Плащаниці у церковній традиції: символіка, походження та іконографія, [w:] Szczelina światła. Ruskie malarstwo ikonowe, pod red. A. Gronek, Kraków 2009, s. 435-458.
Lateinische Osterfeiern und Osterspiele, hrsg. von W. Lipphardt, T. 4, Berlin 1975.
Łomacz B., Paprocki H., Epitafion, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4, Lublin 1983, s. 1049-1050.
Le Mont Athos et l’Empire byzantin : trésors de la Sainte-Montagne, [catalogue de l’exposition], Paris 2009.
Pallas D.I., Die Passion und Bestattung Christi in Byzanz, München 1965.
Ross-Pazdyk E., Historia i ikonografia płaszczanicy (epitafionu), „Zeszyty Muzealne” 2014, nr 3, s. 34-39.
Taft R.F., The Great Entrance: A History of the Transfer of Gifts and Other Pre-Anaphoral Rites of the Liturgy of St. John Chrysostom, Rome 1975.
Tofiluk J., Historia rozwoju i kształtowanie się Płaszczanicy (Epitafionu), „Elpis” 2003, nr 5/7/8, s. 11-28.
Woodfin T., The Embodied Icon: Liturgical Vestments and Sacramental Power in Byzantium, Oxford 2012, https://doi.org/10.1093/acprof:osobl/9780199592098.001.0001.
Źródła ilustracji
1. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Theodosia_Poulopos_-_Epitaphios_-_1599.jpg (domena publiczna)
2. Wikimedia Commons, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Plastenica_Trebisov_baziliansky_monastyr_bozkanie_1999.jpg (Misko3, CC BY-SA 4.0)