Filas Francis L. (1915-1985)
Jan S. Jaworski 
Uniwersytet Warszawski
Amerykański jezuita pochodzenia słowackiego, profesor teologii dogmatycznej, znany na świecie z książek poświęconych św. Józefowi i pierwszych identyfikacji monet na Całunie Turyńskim. Urodził się w Cicero w Stanach Zjednoczonych. Mając 17 lat, wstąpił do jezuitów, a w 1945 r. przyjął święcenia kapłańskie. Licencjat i magisterium z filozofii uzyskał na Uniwersytecie Ignacego Loyoli w Chicago, a stopień doktora świętej teologii w 1952 r. na Papieskim Uniwersytecie Bellarmine’a w West Baden Springs na podstawie dysertacji o ojcostwie św. Józefa. Po licencjacie został nauczycielem w jezuickich szkołach średnich w Cleveland i Detroit.
Uczył matematyki, religii, łaciny i angielskiego, ale także muzyki (jego brat Tomasz był kompozytorem). W 1950 r. został profesorem (assistant professor) na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Ignacego Loyoli w Chicago i z nim związał się do końca życia. Tam uzyskiwał kolejne stopnie profesorskie (aż do full professor w 1961 r.) i był przez osiem lat dziekanem. W styczniu 1985 r. przeszedł na emeryturę, a zmarł po ataku serca 15 lutego w tym samym roku. Jego zainteresowania naukowe koncentrowały się na osobie, teologii i kulcie św. Józefa (wydał siedem książek poświęconych tej tematyce; tłumaczenie polskie: Święty Józef. Człowiek Jezusowi najbliższy, 1979), wychowaniu seksualnemu i problematyce rodziny (trzy książki), a także syndonologii. Był jednym z liderów inicjatywy wprowadzenia imienia św. Józefa do modlitwy eucharystycznej w Kanonie rzymskim oraz członkiem założycielem Centrum Badań i Dokumentacji „Oratorium św. Józefa” w Montrealu. Jeśli zbyt dużo mówię o swoich książkach, to tylko dlatego, że pragnę, byś pokochał człowieka, o którym je wszystkie napisałem – św. Józefa – napisał w swojej autobiografii ok. 1957 r. (cyt. za: catholicauthors.com).
Francis L. Filas należał do amerykańskich towarzystw: biblijnego (Catholic Biblical Association of America), teologicznych (College Theological Society i American Catholic Theological Association), mariologicznego (Mariology Society of America) i poświęconego św. Józefowi (North American Society of Josephology), a także syndologicznego (był wiceprezydentem bractwa Holy Shroud Guild). Pomagał w tworzeniu programu kursów małżeńskich „Cana Movement” w Detroit. Wygłaszał w USA setki wykładów na temat wychowania w rodzinie i upowszechniał płyty z ich nagraniami. Zasłynął jednak przede wszystkim jako autor prezentacji na temat Całunu Turyńskiego, nadawanych początkowo przez telewizję chicagowską, a później ogólnokrajową sieć ABC corocznie w Wielki Piątek, od 1951 r. przez ponad dwadzieścia lat. W 1959 r. audycja ta została wyróżniona przez magazyn „Time”. Jest też autorem kilkunastu edukacyjnych nagrań filmowych poświęconych m.in. lokalizacji miejsc biblijnych w Jerozolimie i Galilei oraz miejsc związanych ze św. Pawłem, a także popularyzujących wiedzę o Całunie Turyńskim. Otrzymał izraelskie nagrody państwowe Shalom i Terra Sancta, a także Diplome Ateneo Pro Pace przyznane w 1982 r. przez Międzynarodowe Centrum Pokoju w Brukseli i Turynie. W 1982 r. przekazał swoje dokumenty biograficzne i materiały (pisma, fotografie i filmy) do Archiwum Uniwersytetu Ignacego Loyoli i są one tam dostępne, a ich spis można znaleźć w Internecie.
Najbardziej znana działalność ojca F.L. Filasa jako badacza Całunu dotyczyła odkrycia w 1979 r. czterech liter UCAI w okolicy prawego oka na negatywowej reprodukcji (trzeciej generacji) fotografii wykonanej w dwóch trzecich naturalnej wielkości przez →Giuseppe Enriego i wysunięcia hipotezy, że jest to moneta z czasów Poncjusza Piłata. [Zdjęcie G. Enriego samej twarzy, zrobione z bliższej odległości, nie daje tak ostrego obrazu monet, co F.L. Filas tłumaczył podobnym mechanizmem jak przy oglądaniu Całunu gołym okiem (por. →Fotografie Całunu), gdyż szczegóły obrazu można lepiej rozpoznać z dalszej odległości]. Już w 1954 r. na powiększonych kopiach zdjęć, wykonanych do programu telewizyjnego, zauważył litery odczytane pierwotnie jako εCAI, których nie potrafił wytłumaczyć.
Dopiero po opublikowaniu przez zespół Johna P. Jacksona trójwymiarowych obrazów Całunu, wskazujących na obecność w tym miejscu okrągłego przedmiotu podobnego do monety, korzystając z pomocy ekspertów numizmatycznych i porównując katalogi oraz zbiory starożytnych monet, wysunął hipotezę, że jest to lepton lituus. To mała moneta z brązu z rysunkiem przedstawiającym rytualną laskę augurów (lituus), a wokół niej grecki napis: TIBERIOUKAISAROS (stgr. ΤΙΒΕΡΙΟΥΚΑΙΣΑΡΟΣ – cesarza Tyberiusza). Litery na monecie miały wysokość ok. 1,5 mm.
Po krytycznych uwagach naukowców na konferencji Projektu Badawczego Całunu Turyńskiego (ang. Shroud of Turin Research Project, →STURP) – oskarżających, że hańbi ich reputację naukową – F.L. Filas, członek założyciel STURP, wycofał się z udziału w tym projekcie, by na własną odpowiedzialność dalej kontynuować swoje poszukiwania. W 1980 r. opublikował prywatnie monografię dotyczącą datowania Całunu na podstawie śladów monet: The Dating of the Shroud of Turin from Coins of Pontius Pilate. Rok później udało mu się znaleźć dwie monety Piłata z błędną literą C zamiast K. Ta z nich, która miała identyczny lituus jak na Całunie, na odwrocie miała wybity rok 16 (panowania Tyberiusza, czyli 29/30 rok po Chr.). W niezależnym laboratorium Log E/Interpretation Systems w Overland Park potwierdzono, że na zdjęciach Całunu zarówno monety leżące na obu oczach, jak i litery oraz lituus, rozpoznane przez F.L. Filasa, mają charakter trójwymiarowy. Później jezuita zaobserwował również te same litery i lituus na nowszych fotografiach Całunu, wykonanych bezpośrednio w Turynie przez Vernona Millera w 1978 r. W 1983 r. na jego zlecenie dr Robert M. Haralick z Laboratorium Analizy Danych Przestrzennych Uniwersytetu Stanowego Wirginii zbadał nowe kopie zdjęć Giuseppe Enriego, stosując cyfrowe techniki wzmocnienia obrazu i znalazł jeszcze jedną literę C z tego napisu. Francis Filas był przekonany, że jego badania nie tylko wskazują na powstanie Całunu w Palestynie w okresie urzędowania Poncjusza Piłata, ale także dowodzą, że fałszerstwo Całunu jest całkowicie niemożliwe (Filas 1982, s. 20).
Hipoteza F.L. Filasa znalazła we Włoszech i w USA kontynuatorów, którzy pomyślnie próbowali ją potwierdzić i zidentyfikować monetę na lewym oku. Jednak ani badacze →STURP, ani później, w XXI w., liczni syndonolodzy nie uznali tych hipotez za wystarczająco udowodnione (por. krytykę cyfrowych analiz obrazu w →Fotografie Całunu). Niemniej jednak nazwisko F.L. Filasa i jego hipoteza zostały na trwałe wpisane do historii badań Całunu Turyńskiego, a jego rola w popularyzacji Całunu w USA jest nie do przecenienia.
Bibliografia i wybrane publikacje syndonologiczne
Baima Bollone P., Czy na prawym oku Człowieka z Całunu znajduje się moneta?, [w:] Całun Turyński, 101 pytań i odpowiedzi, przeł. z ang. K. Stopa, Kraków 2002, s. 229-231.
Filas F.L., Biographical Sketch, [w:] „Francis L. Filas, S.J., Papers 1931-1989”, University Archives. Loyola University Chicago, [on-line:] https://www.luc.edu/media/lucedu/archives/pdfs/filas.pdf – 15 X 2021.
Filas F.L., The Dating of the Shroud of Turin from Coins of Pontius Pilate, 2nd ed., Youngtown 1982.
Filas F., The Dating of the Shroud of Turin from Coins of Pontius Pilate, „Sindon” 1983, Anno 25, N. 32, s. 65-73.
Filas F.L., Święty Józef. Człowiek Jezusowi najbliższy, WAM, Kraków 1979 (właśc. 1981), traktat tytułowy, s. 9-287; traktat: Św. Józef w świetle Soboru Watykańskiego II, s. 289-325.
Jaworski J.S., Identyfikacja monet z Całunu Turyńskiego, „Przegląd Powszechny” 1985, 762, nr 2, s. 292-294.
Reverend Francis L. Filas, S.J., [autobiografia], [on-line:] htttp://www.catholicauthors.com/filas.html – 15 X 2021.
Źródła ilustracji
Catholicauthors.com, http://www.catholicauthors.com/filas.html (domena publiczna)
SabanaSanta.org, https://sabanasanta.org/monedas/ (domena publiczna)